ماهیت عقول طولیه در مشرب سینوی،اشراقی و صدرایی

نویسنده

دانش آموخته سطح سه فلسفه اسلامی جامعه الزهرا(س)

چکیده

هدف از طرح نظریه عقول طولیه، پاسخ به یکی از پرسش‌های مهم درباره چگونگی پیدایش این عالم و تبیین وساطت میان خداوند، خلق و چگونگی به ظهور رسیدن سلسله مراتب نظام هستی است. نمایندگان سه مکتب سینوی، اشراق و حکمت متعالیه، پیدایش کثرت در عالم را بر مبنای عقول طولی تصویر کرده‌اند. این مقاله به بررسی نظام طولی عقول از منظر ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا می‌پردازد. آنها معتقدند که این جهان، قابلیت دریافت بی‌واسطه‌ هستی را از او ندارد. بنابراین نیاز به واسطه‌ای است که ‌آن را صادر اول نام نهاده‌اند. از دیدگاه ابن سینا مدال نخستین مخلوق، تنها زیبنده‌ جوهری به نام عقل است. از نگاه این فیلسوف، نظام طولی عقول با طبیعیات قدیم پیوندی ناگسستنی دارد. وی نظام هستی را به شکل ثلاثی و رباعی طراحی کرده است. سهروردی از عقول به انوار تعبیر کرده و نور اقرب را تعیّن اول هستی قلمداد می‌کند. صدرالمتالهین هندسه عقول طولی را با معماری نوین عرضه کرده و به نظریه عرفا نیز توجه ویژه داشته است و وجود منبسط را صادر اول معرفی می‌کند.
خلاصه ماشینی:
"پس این پرسش مطرح می‌شود که چگونه موجودات کثیر در عالم هستی از مبدأ واحد صادر شده‌اند؟ هدف اصلی علم و فلسفه، حل این مسئله پیچیده و پوشیده، یعنی خلقت عالم و چگونگی صدور موجودات از ذات حق تعالی است و نمایندگان سه مکتب سینوی، اشراقی و صدرایی با طرح نظریة عقول طولیه خواسته‌اند از این راز سر به مهر پرده بردارند؛ حال اینکه ماهیت عقول طولیه و چگونگی چینش زنجیره‌ طولی عقول به چه شکل است، بحثی است که این مقاله با تأمل و بررسی آثار و نوشته های سه فیلسوف مسلمان، ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا به پویش و مطالعه آن می‌پردازد. در این‌جا نباید توهم نمود که از واجب الوجود دو امر صادر می‌شود: یکی وجود صادر اول و دیگری ماهیت او، زیرا در هر معلول فقط وجود او از علت صادر شده است؛ چنان‌که از ابن سینا این عبارت معروف است که: «ما جعل الله المشمشة مشمشة بل أوجدها» (شعرانی، [بی‌تا]، ص80 و160؛ مطهری، 1375، ج1، ص 171و ج4، ص306)؛ همچنین صادر اول نسبت به صادر‌های دیگر تقدم رتبی و وجودی دارد (شیرازی، 1981م، ج2، ص331). از آن‌جا که همه‌ جهات کثرت در عقل اول نیست تا روا باشد که عوالم پایین‌تر از او صادر شود، مسلم است که بالاخره باید کثرتی، هرچند اعتباری در صادر اول وجود داشته باشد، اما این‌که زنجیره عقول طولیه در مکتب سینوی، مشرب اشراقی و حکمت متعالیه به چه شکل ادامه می‌یابد و چند جهت کثرت در عقل اول مندرج است، نیاز به مطالعه بیشتری دارد که اینک آن را از چشم‌انداز نمایندگان این سه مکتب پی می‌گیریم."

کلیدواژه‌ها


  • ابن سینا، حسین ، الإشارات و التنبیهات مع الشرح المحقق طوسی و العلامه قطب الدین رازی، چاپ دوم، قم: مؤسسة النشر البلاغة، 1403ق.
  • _، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمان بدوی، بیروت: مکتبة الأعلام الإسلامی، 1404ق.
  • _ ، الرسائل، قم: انتشارات بیدار، 1400ق.
  • _ ، الشفا، تصحیح سعید زاید، قم: مکتبة آیة الله المرعشی، 1404ق.
  • _ ، المباحثات، تحقیق محسن بیدارفر، قم: انتشارات بیدار، 1371.
  • _ ، المبدأ و المعاد، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی، 1363.
  • _ ، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1379.
  • ابن مرزبان، احمد، التحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران، 1375.
  • ابن فناری، محمد بن حمزه، مصباح الأنس فی شرح مفتاح الغیب الجمع و الوجود، تهران: انتشارات فجر، 1363.
  • اخوان الصفا، رسائل إخوان الصفاء و خلان الوفاء، بیروت: الدار الاسلامیة، 1412ق.
  • آملی، حیدر، نقد النقود فی معرفة الوجود، بی‌چا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی و انجمن ایران شناسی فرانسه، 1368.
  • برهیه، امیل، آرای دینی و فلسفی فیلون، ترجمه محمد یوسف و عبد الحلیم، بیروت: وزارة المعارف، 1954م.
  • توحیدی، أبوحیان، المقابسات، مصر: المکتبة البحاریة، 1929م.
  • جوادی آملی، عبدالله، انسان و خلافت الهی، تهران: خیام، 1360.
  • _ ،رحیق مختوم (شرح حکمت متعالیه)، قم: مرکز نشر إسراء، 1376.
  • خمینی، روح الله، المصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة، تهران: م‍ؤسسه تنظ‍یم و نشر آثار حضرت امام خمینی(ره)، 1389.
  • دشتکی، غیاث الدین، اشراق هیاکل النور لکشف ظلمات شواکل الغرور، تحقیق علی اوجبی، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، 1382.
  • سهروردی، شهاب الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج1و2، تهران: انجمن اسلامی و حکمت فلسفه ایران، 1976م.
  • _ ، ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌______‌‌‌_، تصحیح سید حسین نصر، ج3، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1380.
  • _ ، ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌_، تصحیح نجفقلی حبیبی، ج4، چاپ سوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1380.
  • شعرانی، ابوالحسن، شرح فارسی تجرید الإعتقاد، تهران: انتشارات اسلامیه، تهران، [بی‌تا] .
  • شهرزوری، شمس الدین محمد، شرح حکمة الإشراق، تصحیح و تحقیق حسین ضیائی تربتی، تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372.
  • _، شرح حکمة الاشراق، تصحیح و تحقیق حسین ضیائی تربتی، تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372.
  • شیرازی، صدرالدین محمد، تفسیر القرآن الکریم، چاپ دوم، قم: انتشارات بیدار، 1366.
  • _ ، تعلیقات حسن زاده آملی، چاپ دوم، قم: مؤسسة الطباعة و النشر وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، 1416ق.
  • _ ، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، قم، انتشارات مصطفوی، [بی‌تا].
  • _ ، رسالة المشاعر، تصحیح جلال الدین آشتیانی، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1376.
  • _ ، شرح اصول الکافی، تصحیح محمد خواجوی و تحقیق: علی عابدی شاهرودی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366.
  • _ ، الشواهد الربوبیة، تعلیقات حاجی سبزواری، تصحیح و تحقیق سیدجلال‌الدین‌آشتیانی، چاپ دوم، مشهد: مرکز نشر دانشگاهی، 1360.
  • _ ، المبدأ والمعاد، تصحیح سیدجلال‌الدین‌آشتیانی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1354.
  • _ ، مجموعه رسائل فلسفی، تصحیح و تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران: انتشارات حکمت، 1375.
  • _ ، الواردات القلبیة فی معرفة الربوبیة، تهران: انجمن فلسفه ایران، 1358.
  • شیرازی، قطب الدین، شرح حکمة الاشراق، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی، 1380.
  • طباطبایی، محمد حسین، بدایةالحکمة، تصحیح و تعلیق عباس علی زارعی سبزواری، چاپ بیست و دوم، قم: مؤسسه النشر الإسلامی، 1383.
  • فارابی، ابونصر، السیاسةالمدنیة، بیروت: مکتبة الهلال، 1996م.
  • فلوطین، اثولوجیا، تحقیق عبدالرحمن بدوی، قم: انتشارات بیدار، 1413ق.
  •  دوره آثار فلوطین، ترجمه محمد حسن لطفی، تهران: انتشارات خوارزمی، 1366.
  • کاشانی، فیض، الوافی، تحقیق و تعلیق سید ضیاء الدین علامه، اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین(ع)، 1406ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1365.
  • کندی، رسائل الکندی الفلسفیه، تصحیح و تعلیق محمد ابوریده، چاپ دوم، قاهره: دار الفکر العربی، [بی تا].
  • مدرس زنوزی، آقا علی، بدایع الحکم، [بی‌جا]: انتشارات الزهراء، 1376.
  • مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.