رفتار شناسی امام هادی علیه السلام با جریان های فکری اهل سنت در مسائل کلامی

نویسندگان

1 دانش پژوه دکتری تاریخ اهل بیت(ع)

2 عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

عصر امام هادی(ع) (220-254ق) با حکومت شش خلیفه عباسی مصادف بود. در این دوره از جهان اسلام، شاهد رشد و گسترش فرقه‌هایی هم چون معتزله، حنابله، جریان فکری تشبیه، جبر و تفویض و تحریف قرآن در میان مسلمانان هستیم. در این عصر پیروان ادیان دیگر، مانند یهودی، مسیحی و زرتشتی در کنار مسلمانان زندگی می‌کردند که این امر بر دامنه تبلیغات فرهنگی اثر گذاشته بود. با سیری در اسناد تاریخی حدیثی و به روش توصیفی- تحلیلی، می‌توان چگونگی برخورد امام هادی(ع) را با جریان‌های فکری در مسایل کلامی مورد واکاوی قرار داد. از جمله کارهای ایشان می‌توان نامه‌نگاری با شیعیان، مناظره، رد شبهات مطرح شده، تبیین اندیشه صحیح و تعلیم دعاها و زیارت جامعه را برشمرد .در این پژوهش، ضمن بیان جریان‌های فکری‌ که اعتقادات آنها متعارض با اندیشه کلامی اهل بیت (ع) است، به چگونگی رفتار و برخورد امام با آنها و دفع آسیب-هایی پرداخته می‌شود که از ناحیه این اندیشه‌ها متوجه جامعه اسلامی شده بود.

کلیدواژه‌ها


  • انصاری قمی، حسن، «کتابی کلامی از ضرار بن عمرو»، فصلنامه کتاب ماه دین، شم‍اره 89-90، اسفند 1383- فروردین1384، صص4-13.
  • دشتی، علی، «نقش امام هادی(ع) در جهت‌دهی به مباحث فکری و عقیدتی پیرامون قرآن کریم»، فصلنامه علمی تخصصی حسنا، سال پنجم، شماره 16، بهار 1392ش، صص79-9
  • مطهری‌محب، حسین، «امام هادی(ع) در مصاف با انحراف عقیدتی»، ماهنامه مبلغان، شماره 57، شهریور 1383، صص14-24.
  • نوابی، علی اکبر، «روش‌شناسی حرکت‌های مکتبی امامان((ع))»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره 84، مهر و آبان 1389، صص 121-150.
  • * قرآن کریم
  • ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج1 و 2، تحقیق: محمد حامد الفقی، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
  • ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج2 و 8، تحقیق: عبدالله قاضی،بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
  • ابن المرتضی، احمد بن یحیی بن مرتضی زیدی معتزلی الحسنی، طبقات المعتزله، دارالمنتظر، بیروت، چاپ دوم،1409ق.
  • ابن المرتضی، احمد بن یحیی بن مرتضی زیدی معتزلی الحسنی، شرح الازهار، ج 4، صنعا: مکتبه غمضان، بی‌تا.
  • ابن بابویه قمی، محمد بن علی (شیخ صدوق)، الاعتقادات، تحقیق: عصام عبدالسید، بیروت: دارالمفید، 1414ق.
  • _________________________________، التوحید، ترجمه و شرح: استاد علی‌اکبر میرزایی، بی‌جا: انتشارات علویون، 1388ش.
  • _________________________________، کمال الدین و تمام النعمه، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1405ق.
  • ابن‎تغری بردی، یوسف، النجوم ‎الزاهره، ج 2، مصر: وزارة ‎الثقافه و الارشاد القومی، بی‌تا.
  • ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی، مناقب الامام احمد بن حنبل، به کوشش عبدالمحسن ترکی، بی‌جا: انتشارات هجر للطباعه و النشر، 1401ق.
  • ابن جوزی، عبدالرحمن بن على، تلبیس ابلیس، بیروت: بی‌نا، 1421ق.
  • ابن حنبل، احمد، مسند، ج1و5، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
  • ابن شعبه، حسین بن علی، تحف العقول، تهران: مکتبه الاسلامیه، 1384ق.
  • ابن شهرآشوب، ابوجعفر محمدبن علی، مناقب آل ابی‌طالب، ج4، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۲۱ق.
  • ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، ج6، بیروت: دارالجیل، 1411ق.
  • ابن فراء حنبلی، محمد بن حسین، طبقات الحنابله، تحقیق: محمد حامد الفقی، ج1و2، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
  • ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، الامامه و السیاسه، ج1، قم: منشورات شریف الرضی، 1363ش.
  • ابن قدامه مقدسی، ابومحمد عبدالله، المغنی فی فقه الامام حنبلی شیبانی، ج2 و5، بیروت: دارالفکر، 1405ق.
  • ابن کثیر، اسماعیل، البدایه و النهایه، ج7، به کوشش یوسف الشیخ محمد البقاعى و صدقى جمیل العطار، بیروت: دارالفکر، 1998م.
  • ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
  • ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، تحقیق: علی محمد عمر، ریاض، مکتبه الثقافه الینیه،1418ق.
  • ابوزهره، محمد، تاریخ مذاهب اسلامی، ترجمه علیرضا ایمانی، قم: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384ش.
  • احمدی، حبیب‌الله‌ بن‌ محمود، اما‌م‌ ها‌دی (ع) الگوی زندگی‌، فا‌طیما‌، قم‌، 1390.
  • اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج2، بی‌جا: تبریزی، بی‌تا.
  • اسفراینی، ابوالمظفر عمادالدین ‌شاهفور(شهفور) بن ‌طاهر، التبصیر فی الدین، تحقیق: کمال یوسف الحوت، چ1، بیروت: عالم الکتب، 1403ق.
  • اشعری، ابی‌الحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج1، بیروت: المکتبه العصریه، 1419ق.
  • اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران: بی‌نا، 1341ش.
  • اصفهانی، الراغب، مفردات الفاظ قرآن کریم، ترجمه حسین خداپرست، چ2، قم: چاپ و نشر نوید اسلام، 1389ش.
  • اصفهانی، علی بن حسین، المقاتل الطالبین، قم: منشورات شریف الرضی، 1414ق.
  • امین، احمد، ضحى الاسلام، ج3، چ7، قاهره: مکتبه النهضه المصریه، بی‌تا.
  • انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن، 1381ش.
  • بحرانی، هاشم، الانصاف فی النص علی الائمه، قم: نشر فرهنگ اسلامی، 1405ق.
  • بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح البخاری، ج23، با شرح کرمانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1416ق.
  • بشبیشی، محمود، الفرق الاسلامیه، چ1، مصر: الرحمانیه، 1350ق.
  • بغدادی، احمد بن علی، الفقیه و المتفقه، به کوشش عادل بن یوسف غرازی، ج2، بی‌جا: دار ابن الجوزی، 1421ق.
  • ____________ ، تاریخ بغداد و مدینه السلام، ج4 و 12، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
  • بخاری، محمد بن اسماعیل،صحیح البخاری، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1425ق، 2004م.
  • بلخی، محمد بن نعمت علوی، بیان الادیان، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار، تهران، 1376ش.
  • تمیمی، عبدالواحد بن عبدالعزیز، اعتقاد الامام ابن حنبل، ج1، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
  • جوینی، عبدالملک، البرهان فی اصول الفقه، ج1، به کوشش صلاح بن محمد، بیروت: بی‌نا، 1418ق.
  • جعفریان، رسول، تاریخ اسلام از پیدایش تا ایران اسلامی، قم: انتشارات حوزه علمیه، ۱۳۷۸ش.
  • جعفریان، رسول، اکذوبه‌ التحریف‌ القرآن‌ بین‌ الشیعه‌ و السنه‌. مترجم‌ محمود شریفی‌، امیر کبیر، تهران، 1386.
  • حسن‌زاده آملی، حسن، خیر الاثر در رد جبر و قدر، چ4، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1379ش.
  • حسنی‌رازی، سید مرتضی، تبصره العوام فی معرفه الانام، تصحیح عباس اقبال، چ2، تهران: اساطیر، 1383ش.
  • حسینی، سیدعلی، رضایی‌مهر، حسن و دیگران، شکوه سامرا: مجموعه مقالات درباره امام هادی(ع) و امام عسکری(ع)، تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، 1390.
  • حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه‌ی آل البیت((ع)) لاحیاء التراث، بی‌تا.
  • فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم: بی‌نا، 1409ق.
  • خمینی، سیدحسن، فرهنگ جامع فرق اسلامی، ج2، تهران: انتشارات اطلاعات، ،1390ش.
  • خیاط معتزلی، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی این الراوندی الملحد، تحقیق دکتور نبیرج، مصر: دارالکتب، 1344ق.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران: مؤسسه اتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377ش.
  • ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج24، تحقیق عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالنشر، 1407ق.
  • رئیس السادات، سیدحسین، اندیشه‌های کلامی شیعه، مشهد: نشر جلیل، 1382ش.
  • زبیدی، محمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، دراسه و تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر، 1425ق.
  • رحیم، سبیب، اخبار الدوله العباسیه و فیه اخبار العباس و اولاده، ترجمه عبدالعزیز دوری، عبدالجبار مطلبی، قاهره: دارالطلیعه، ۱۹۷۱م.
  • سالم، عبدالرحمن، التاریخ السیاسی المعتزلی، قاهره: کلیه دارالعلوم، 1410ق.
  • سبحانى، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، ج2، الطبعه الثانیه، قم: لجنة ادارة الحوزة العلمیة، 1411ق.
  • ________ ، بحوث قرآنیه فی التوحید و الشرک، قم: موسسه الامام الصادق(ع)، بی‌تا.
  • سیدمرتضی، علی بن حسین، رسائل المرتضی، ج1و2، تحقیق: سیداحمد حسینی و سیدمهدی رجایی، قم: مطبعه سید الشهداء، 1405ق.
  • سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج2، تهران: امیرکبیر، تهران: 1363ش.
  • _________________ ، تاریخ الخلفاء، الطبعة الثالثة، بغداد: مکتبة المثنى، بی‌تا.
  • شکری الألوسی، أبوالمعالی محمود؛ مسائل الجاهلیة التی خالف فیها رسول الله أهل الجاهلیة، بی‌جا: بی‌نا، 1422ق.
  • شوشترى، قاضى نورالله؛ الصوارم المهرقة، تهران: انتشارات چاپخانه نهضت، 1367ق.
  • شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، ج1، به کوشش محمد سیدکیلانی، بیروت: دارالمعرفة، 1395ق.
  • صفری فروشانی، نعمت‌الله، خورشید شب، مشهد: نتشارات آستان قدس رضوی، 1387ش.
  • طباطبایی، محمدحسین؛ تفسیر المیزان، 20 مجلد، ج12، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
  • طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، بیروت: دارالمعرفه، 1399ش.
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری)، ج3 و6 و 8، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
  • طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، قم: آل البیت، 1404ق.
  • ‌‌‌‌‌‌‌‌‌_____________ ، الغیبه، چاپ اول، بی‌جا: دارالمعارف اسلامی، ۱۴۱۱ه.ق.
  • عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الهادی(ع)، المؤتمر العالمی للامام الرضا(ع)، قم: بی‌نا، ۱۴۱۰ق.
  • عمرجی، احمد شوقی ابراهیم، المعتزله فی بغداد و اثرهم فی الحیاه الفکریه و السیاسیه، قاهره: مکتبه الدبولی، 2000م.
  • غزالی، محمد، فضائح الباطنیة، تحقیق: محمدعلی قطب، بیروت: المکتبه العصریه، بی‌تا.
  • فخررازی، محمد بن عمرو، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، تحقیق محمد بغدادی، بیروت: دارالکتب العربی، بیروت، 1407ق.
  • فتاح دماوندی، کاظم، بازکاوی احادیث امام هادی(ع) با تاکید بر فضای تاریخی صدور روایات، رساله علمی سطح سه، استاد راهنما، دکتر محمدکاظم رحمان ستایش، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه استان قم، 1393ش.
  • قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، بیروت: مکتبه العصریه، ۱۴۲۷.
  • قشیری النیشابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، ج46 و3، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
  • کشی، ابوعمرو محمد بن عبدالعزیز، رجال کشی، تصحیح میرداماد استرآبادی، بی‌جا: مؤسسه آل البیت، بی‌تا.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج1 و 2، تصحیح و تعلیق علی‌اکبر غفاری، چ3، بی‌جا: دارالکتب الاسلامیه، 1368ش.
  • مجلسی، محمدتقی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار((ع))، ج3 و 26 و 50 و 75، تهران: بی‌نا، بی‌تا.
  • محمود، محمد احمد علی، الحنابله فی بغداد، بیروت: المکتب الاسلامی، 1406ق.
  • المدرسی، محمدتقی، الامام الهادی(ع) قدوة و اسوة، مکتب العلامه المدرسی، بی‌جا، 1410ق.
  • مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج2 و 3 و 4، چ4، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1370ش.
  • معتزلى، ابن ابى‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ج6 (20 جلد در 10 مجلد)، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى، 1404ق.
  • مفید، محمد بن‏ نعمان، الارشاد، ترجمه ساعدی خراسانی، تهران: انتشارات اسلامیه، ۱۳۸۰ش.
  • نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی اسدی، رجال نجاشی، قم: مکتبه الداوری، بی‌تا.
  • نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
  • نوری، حسین‌ بن‌ محمدتقی‌، مستدرک‌ الوسا‌ئل‌ و مستنبط المسا‌ئل‌ (خا‌تمة‌ المستدرک)، قم: موسسه‌ آل‌البیت(ع) لاحیا‌ء التراث‌، ۱۴۲۰-۱۴۰۷‌ق.
  • نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، شرح نووی، ناشر: چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج2، چ7، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1374ش.
  • Z.Klein, Sitting postures in males and females, Semiotica ,1984, pp. 119–131.
  • پایان‌نامه:
  • سادات اشکور، مظفر، رفتار امامین عسگریین((ع)) در مواجهه با انحرافات عصر خود، رساله علمی سطح سه،
  • استاد راهنما، دکتر حمید رضا مطهری، مرکز مدیریت حوزه علمیه استان قم، 1394ش.